U bivšoj Jugoslaviji, državi jedne partije i stroge cenzure svega što je odudaralo od nametnutog smera vladajuće ideologije i interesa vladajućih struktura, umetnička dela koja su direktno kritikovala režim i poredak svakako su bila nešto neuobičajeno i krajnje kontroverzno.
Nasuprot tome, režim je aktivno podsticao stvaranje pesama koje su veličale život u Jugoslaviji, socijalistički poredak ili vođu Tita.
Ipak, i u takvim društvenim okolnostima bilo je izuzetno antirežimski nastrojenih pesama koje su uspele da zaobiđu budno oko cenzure i bivale objavljene.
Najčešće uvijene u eufemizme i metafore, predstavljale su suptilnu kritiku društvenog poretka, koju nisu prepoznali mnogi slušaoci.
Međutim, bilo je i onih koje su direktno bacale rukavicu u lice režimu.
Riblja čorba: “Član mafije“
Cinična kritika Saveza komunista Jugoslavije, za koju je od prvog dana objavljivanja bilo jasno da je “mafija“ zapravo metafora za “partiju“. Iako je pesma tada vladajućoj partiji uputila najgore epitete, bez problema je bila objavljena i izvođena u bivšoj Jugoslaviji. Bora Đorđević, frontmen Riblje čorbe, kasnije je objasnio da je pesma dobila odobrenje za objavljivanje tako što je članove državne komisije koji su bili poslati da odrede pogodnost sadržaja pesme, pre slušanja odveo u obližnji kafić.
Azra: “Poljska u mome srcu“ (1981.)
Samo nekoliko meseci nakon pobune radnika brodogradilišta u poljskom gradu Gdanjsku, koja je označila početak velikog bunta širom Istočne Evrope koji će dovesti do rušenja komunizma, Džoni Štulić je objavio pesmu “Poljska u mome srcu“, u kojoj se otvoreno veličaju vođa pobune u Gdanjsku, pokret “Solidarnost”, ali i tadašnji papa Ivan Pavao II, i sam Poljak, koji je bio jedan od najglasnijih i najodlučnijih boraca protiv komunizma i sovjetske okupacije Istočne Evrope. Emitovanje ove pesme bilo je zabranjeno na televizijama i radiju, ali ju je grupa izvodila na svojim koncertima.
Idoli: “Maljčiki“ (1981.)
Prva pesma beogradskog benda Idoli “Maljčiki“ predstavljala je snažnu parodiju socrealističke ikonografije. U spotu vidimo rudare i metalurške radnike kako poziraju, dok članovi benda, obučeni formalno u siva odela, glume komunističke aparatčike. S obzirom na to da Jugoslavija nije bila članica tzv. Istočnog bloka, grupa nije imala probleme u vezi sa objavom ove pesme, koja je mogla slobodno da se emituje. Ipak, ambasada Sovjetskog Saveza poslala je protestnu notu svim televizijskim i radio stanicama u Jugoslaviji koje su puštale pesmu. Međutim, pesma je preživela sve prepreke i danas predstavlja ironično (ali i nostalgično) podsećanje na život radnika u nekadašnjoj SFRJ…
Ekatarina Velika: “Još samo par godina za nas” (1989.)
Iako čuvena pesma EKV, u trenutku kada je nastala, predstavljala je svojevrsno predviđanje sudbine članova benda i njihovih ličnih depresija, iz današnje perspektive bila je mnogo više od toga… Iako se u stihovima ne spominju ni Tito, ni partija, ispostavilo se da je Milan Mladenović birao mnogo sofisticiraniji način da izrazi ono što misli nego što se mnogima činilo, pa je čuveni hit prerastao u šokantnu istinu o uništenim životima čitavih generacija nekada zajedničke zemlje, koja se kao kula od karata srušila “samo par godina” kasnije.
Prljavo Kazalište: “Ruža Hrvatska“ (1988.)
Kad je 1988. na albumu “Zaustavite zemlju” Prljavo kazalište objavilo pesmu “Mojoj majci (Ruža hrvatska)”, kompozicija Jasenka Houre, izvorno posvećena i napisana u spomen Hourinoj majci, vrlo brzo je dobila druge konotacije. Turneja benda, održana nakon predstavljanja spomenutog albuma, doživela je svoj vrhunac na koncertu 17. oktobra 1989. godine u Zagrebu, gde se okupilo više od sto, a možda i sto pedeset hiljada ljudi. Upravo na tom koncertu pesma je prihvaćena kao najava nadolazećih promena, demokratskih izbora i otcepljenja Hrvatske.
Azra: “Ko to tamo peva“ (1982.)
Jedna od upečatljivih kritika Džonija Štulića na račun režima je pesma “Ko to tamo peva“, u kojoj se autor obraća tada već pokojnom Maršalu. Pored otvorenog ismevanja Tita i njegovih poteza, pesma se takođe cinično osvrće i na jugoslovensku malograđanštinu i kult ličnosti koji preovladava u društvu.
Zabranjeno pušenje: “Straža pored Prizrena“ (1989.)
Antiratna pesma sarajevskog benda ‘Zabranjeno pušenje’ kritički se odnosi prema tadašnjim jugoslovenskim političkim dogmama o “neprijatelju koji nikad ne spava“ – pretežno Albaniji. Radnja pesme smeštena je na Kosovu, a u pesmi se otvoreno dovode u pitanje nametnute vrednosti društva o nužnosti borbe protiv “neprijatelja“ i spremnosti da se pogine za domovinu – “Zbog sumnjive slave i tuđih grijeha/ginu mladi lavovi“.
